Podela odgovornosti upravljanja sa građanima kao ključni oslonac lokalne demokratije

Među građanima postoji rašireno uverenje da se učešće u demokratskim procesima završava onog trenutka kada se u zapečaćenu kutiju spusti glasački listić. Procep koji se kreira između izbornih ciklusa, u kome većina građana biva pasivna i ne daje svoj doprinos u kreiranju i menjanju lokalnih politika, predstavlja veliki izazov postsocijalističkih društava. Odgovoran građanin/ka (u idealnim okolnostima) interesuje se za odluke koje se donose na lokalnom nivou upravo iz razloga što ga/je se direktno tiče, pošto oblikuju način i kvalitet života. Međutim, u postkonfliktnom i tranzicionom prostranstvu kakvo je Zapadni Balkan, demokratski ideali često se urušavaju pred nedovoljno izgrađenim čulom političke odgovornosti koja se, nažalost, svodi na tek pasivno (pa čak i nedovoljno) učešće u izbornim procesima. U ovim nezavidnim okolnostima, manevarski prostor za poboljšanje sveopšteg stanja u onome što se naziva lokalnom demokratijom ipak postoji, te ga je potrebno jačati sa dva ključna stuba: prvom – sa mehanizmima koji su već dostupni za učešće građana, i drugom – kreativnom pristupu u animiranju i uključivanju građana u taj proces.

Da bi ovo bilo funksionalno i samoodrživo im, neophodno je da donosioci odluka obaveštavaju, obrazuju i osposobe građane da sa istima se podeli i odgovornost odlučivanja i upravljanja. Ovo poslednje podrazumeva promenu odnosa tasa na vagi u korist građana, koja se može desiti isključivo onog trenutka kada im se ponudi prostor za podelu odgovornosti u procesima nuđenja rešenja/ideja i aktivnom kreiranju odluka na lokalnom nivou. Koliko god da ovaj proces izgledao idealistički i nemoguć za sprovođenje, njegovo započinjanje može da postane prekretnica u promeni svesti među građanima, naročito o važnosti njihove uloge u lokalnoj demokratiji. Mali, ali ne beznačajni koraci, učinjeni su u ovom pravcu i to od strane organizacija civilnog društva, sa neformolanom obrazovanju gradjana, kao i sa osnaživanjem kapaciteta asocijacija i grupe gradjana. Ali, ovom procesu obrazovanja je do sada nedostajao element jačanja faktora (preuzimanja i) podele odgovornosti za promene u sredini u kojoj građani žive. Dakle, ovaj stepenik u jačanju lokalne demokratije bi podrazumevao dvojake ustupke: prvog – sa strane upravljačkih struktura lokalnih samouprava – omogućavanje građanima da učestvuju u odlučivanju, i drugog – sa strane građana – da preuzmu odgovornost za obaveze koje proizilaze iz proaktivnog učešća u donošenju odluka.

U ovoj fazi razvoja lokalne demokratije oba dva ranije pomenuta stuba treba da uđu u sceni. Prvi stub, što znači češća primena niza mehanizama koji postoje u važećem zakonskom okviru, bi građane na lokalnom nivou postavio kao jednog od nezaobilaznih aktera lokalne demokratije. Kao prvi front na kome građani mogu da nastupe u borbi za svoja prava i interese jeste učešće na javnim konsultacijama koje su skupštine opština dužne da organizuju najmanje dva puta godišnje. Čak i u slučajevima da predstavnici lokalnih samouprava nisu spremni da (na svakodnevnoj bazi) saslušaju potrebe i uzmu u obzir interese, predloge i zahteve građana, javne konsultacije mogu da omoguće građanima da se postave kao odgovorna strana u procesu donošenja odluka na lokalu, te ujedno osnaže svoju pregovaračku i uticajnu poziciju. Sledeći važan mehanizam koji je građanima na raspolaganju jeste peticija – u slučajevima kada je veći broj građana nezadovoljan određenom odlukom opštinskih organa ili naprosto želi da ponudi nešto novo – prikupljanjem potpisa i njihovom predajom u opštini moguće je značajno uticati (i izvršiti indirektan pritisak) na donošenje/izmenu određenih odluka. Ukoliko primena prethodnih mehanizama nije urodila plodom, zahtevom građana za uključivanje u savetodavne komisije u značajnoj meri se može povećati udeo građana u podeli odgovornosti u upravljanju na lokalnom nivou. Formirane u različitim oblastima delovanja, savetodavne komisije pri skupštinama opština mogu, uz posredovanje nevladinih organizacija kao njenih stalnih članova, uključiti veći broj zainteresovanih (i prethodno pasivnih) građana u proces odlučivanja i time obogatiti krajnji proizvod – odluke koje uzimaju u obzir racionalne potrebe meštana, bez diskriminacije. Štaviše, ovaj mehanizam omogućava formalizovanje aktivnosti i uključivanje u rad opštinskih organa neformalnih grupa građana poput udruženja žena, mladih, penzionera, stanara, stručnih grupacija, saveza sportista, itd.

Zajednički imenitelj datih mehanizama je da su u praksi na Kosovu retko korišćeni. Osim faktora poput apatije, nezainteresovanosti, pasivnosti, ali i predrasuda i straha (od učešća u procesu odlučivanja) među građanima, kao i političkog poltronstva i zagađenost javnog prostora ličnim političkim sukobima, razlog koji značajno utiče na odsustvo posezanja za upotrebom ovih mehanizama prilikom insistiranja na poštovanju interesa/potreba građana leži i u neinformisanosti o ovim procesima, te nedostatku volje organa lokalne samouprave da uključe građane u proces odlučivanja. U tom smislu, neophodno je da po korak napred učine obe strane lokalne demokratije – građani da iskoriste postojeće mehanizme i time se aktivnije uključe u proces odlučivanja, a lokalni organi upravljanja da građane dodatno informišu o istim i omoguće im da podele odgovornost upravljanja. Na kraju ovog procesa, što i jeste srž izgradnje uspešne lokalne demokratije, građani treba da budu zadovoljni odlukama koje su (samoinicijativno ili u saradnju sa organima) uspeli da sprovedu u praksi.

Na tragu ovakvog cilja autor teksta ističe važnost drugog stuba, odnosno potrebe da u praksi animiranja građana u procesu podele odgovornosti odlučivanja i upravljanja na lokalnom nivou dođe do tektonskih promena u dosadašnjem pristupu. Naime, u uslovima naglog tehnološko-informacionog razvoja, te njegovog prilagođavanja savremenoj demokratiji, od izuzetne je važnosti da se njegovi pozitivni aspekti upotrebe u svrhu razvoja lokalne demokratije. Uvođenjem drugačijeg, novog i nadasve kreativnog pristupa u povećanju zainteresovanosti i informisanosti među građanima u proces donošenja odluka na lokalnom nivou, može se postepeno i adekvatno ojačati demokratski kapaciteti u željenom smeru. Nadograđujući i oplemenjujući postojeće mehanizme, kreativna upotreba društvenih mreža, zvaničnih sajtova opština i ostalih kanala digitalne komunikacije i razmene informacija, te kombinovanjem analognog i digitalnog građanskog aktivizma može se doći do odgovornijeg društva.

Građani, uz sve otežavajuće okolnosti, ipak imaju potrebu da poseduju informacije o onome što se dešava ili će se desiti u njihovoj okolini. Najmanja promena u nekoj seoskoj sredini, zaseoku, gradskom kvartu ili na nivou cele opštine dolazi samo i isključivo na inicijativu građana. Glasanje jeste važna karika u podeli odgovornosti za budućnost opštine, ali glasački listići ne obavezuju organe lokalne samouprave da uzimaju u obzir interese svih socijalnih (pod) grupa i potrebe različitih članova opština. Iz tog razloga, a zarad poboljšanja uslova života svih građana, neophodno je da građani koriste postojeće mehanizme za učešće u procesima odlučivanja, ali i da se oni nadograde i usavrše upotrebom savremenih tehnologija. Time bi se nezaobilaznim principima demokratije – transparentnosti i odgovornosti – dalo na većem  značaju.

“Ovaj članak je finansirala Američka agencija za međunarodni razvoj (USAID) kroz Aktivnost saradnje zajednice (CCA). Sadržaj ovog članka isključiva je odgovornost REC – Reconciliation Empowering Communities i ne odražava nužno stavove Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID) ili vlade Sjedinjenih Država.”